مسجد محوري بهترين راهکار توسعه فعاليتهاي قرآني است
مديرکل امور مبلغين و مساجد سازمان تبليغات اسلامي: يک دست شدن مراکز 14گانه تصميمگير در حوزه مساجد کشور ميگويد ضروری است.
به گزارش مسجدنیوز،حجتالاسلام والمسلمين حسن رقيمي؛ مديرکل امور مبلغين و مساجد سازمان تبليغات اسلامي است. او از لزوم يک دست شدن مراکز 14گانه تصميمگير در حوزه مساجد کشور ميگويد.
لطفا در ابتدا ارزيابيتان را از رابطه مساجد با جامعه در گذشته و حال بفرماييد.
مساجد بيشترين نقش را در پيشبرد اهداف دين مبين اسلام ايفا نمودهاند و از آن جا که در صدر اسلام تنها مکاني بود که در آن بهترين، بيشترين، پاکترين و کمخرجترين اجتماعات دنيا شکل ميگرفت، همواره بر حضور در آن، تأکيد شده است. مسجد تنها يک عبادتگاه نبوده، بلکه مرکزي براي حيات سياسي و اجتماعي بوده است. پيامبر سفيران را در مسجد به حضور ميپذيرفت، شئون دولت را از مسجد اداره ميکرد و براي مردم در امور سياسي و ديني از فراز منبر پيام ميفرستاد. طبق منابع و متون تاريخي، از صدر اسلام و با ساخت مسجد النبي؛ اولين پايگاه علم و آموزش در اسلام به طور جدّي شروع به فعاليت نمود. اين مسجد به عنوان نخستين کانون بحث و تدريس، اصحاب و دانشمندان زيادي را در حلقههاي گوناگون به خود مشغول ساخت. به تعبيري مسجد تنها دانشگاه عمومي و مرکز ثقل فعاليتهاي آموزشي و تربيتي در بين مسلمانان بوده است. يکي از مهمترين کارکردهاي معنوي مساجد، برگزاري نماز جماعت، جلسات وعظ و خطابه و ايراد سخنراني بوده است. مشهور است پيامبر(ص) اغلب خطابههايش را در مسجد انجام ميداد.
شايد در نگاه اول مساجد و امور اقتصادي کوچکترين سنخيتي با يکديگر نداشته باشند اما بنابر اشارات برخي سياحان و گزارشهاي تاريخي، اغلب جهانگردان و بازرگانان به محض ورود به شهرها و محلات به مساجد مراجعه مينمودند، از اين رو حضور آنان در مساجد نشان از ورود کالاهاي جديدي داشت که به محض اتمام نماز، خريداران کالا وارد بحث و مذاکره براي خريد و فروش يا مبادله ميشدند و ازجمله کارکردهاي مهم و تأثيرگذار اقتصادي مساجد در تاريخ معاصر و در سالهاي پيش از انقلاب پشتيبانيهاي مالي و اقتصادي از انقلاب، انقلابيون و مبارزين و نيز حمايت از افراد مستمند، مستحق و گرفتار بود. صندوقهاي قرض الحسنه تحت پوشش، در واقع به صورت بانک اسلامي در حد محدود و کوچک عمل ميکردند و اکثر ادارهکنندگان اين نهادها، افراد بازاري و تجّار بودند و هيچ وابستگي به دولت نداشتند.
در صدر اسلام، مسجد تنها محل عبادت، تعليم و تربيت، خطابه و... نبود، بلکه علاوه بر اينها، کارهاي سياسي نيز در آن انجام ميگرفت؛ چه آن که پيامبر اسلام(ص) علاوه بر رهبري ديني، فرماندهي نظامي جامعه اسلامي را نيز برعهده داشت و به تعبيري ديگر، مسجد آمادگاه و رزمگاه مجاهدان اسلام و محل طرّاحي نقشه جنگ و آمادهسازي نيروها بود و سپاهيان و مجاهدان از آنجا عازم ميدان ميشدند مانند جنگ اُحُد که مردم مدينه به محض اينکه شنيدند سپاهيان قريش نزديک شهرشان رسيدهاند، از هر سو به طرف مسجد شتافتند و در آن جمع شدند و شب هنگام فرماندهان جلو در حجره پيامبر در مسجد خوابيدند و صبح از آنجا عازم اُحُد شدند. لکن بعد از اينکه کارها توسعه يافت، وظايف مسجد به عبادت و آموزش و سخنراني منحصر شد و هر کدام از وظايف اجتماعي و سياسي اماکن مخصوصي را براي خود يافت. اندک اندک در دورههاي مختلف تاريخي، بسياري از حرکتهاي سياسي مردم بر ضد حکومتهاي جابر و ظالم زمانه خويش، از طريق تشکلهاي غيررسمي در مساجد و ساير محافل مذهبي صورت ميگرفته است. اگر چه مساجد صحنه برخورد با حکومتها بود اما نه به سبب درگيري مذهبي، بلکه به جهت مخالفت حکومتها با اسلام اصيل و فرهنگ مسجدي بود. لذا تودههاي مردم که با رهنمودهاي علماي دين آگاه ميگشتند، از همين پايگاه، مخالفتهاي خود را با دستگاههاي جابر زمان اعلام ميکردند؛ حرکتهاي شيعي هم معمولا از مساجد نضج ميگرفت.
مساجد در دورههاي گوناگون همواره پايگاههاي مطلوبي جهت انواع فعاليتهاي سياسي محسوب ميشدهاند. چنان که در دوران قبل از انقلاب، نقش موثري در تهييج، تحريک و ترغيب تودههاي مردم عليه دستگاه پهلوي داشتند. امام اُمت؛ حضرت امام خميني(ره)؛ از مساجد به عنوان «سنگر» ياد ميکردند. همچنين آيتالله محمود طالقاني(ره) معتقد بودند که انقلاب ما از مسجد شروع شد و بايد در مسجد ادامه پيدا کند. اسلام اصيل را بايد در مساجد فراگرفت که نه کمونيسم است، نه کاپيتاليسم، بلکه اسلام است... هيچ چيزي نميتواند جاي مسجد را بگيرد، نه کليسا، نه دانشگاه، نه مدارس و نه پادگانها. دنيا را بايد از طريق مساجد نجات دهيم؛ البته نه مسجدي که فقط ختم و دعا باشد، که مانند مسجد پيامبر دنيا را بلرزاند.
لکن به تدريج و با فاصله گرفتن از صدر اسلام، کارکردهاي کارا، موثر و مهم مسجد همچون کارکردهاي اجتماعي، نظامي، سياسي و اقتصادي، كمرنگتر شد؛ در حالي که نگرش اسلام به مسجد، صرفاً نگرش به جايگاهي براي اقامه نماز نيست، بلکه اساساً مسجد در اسلام، از زمان حضرت رسول اکرم(ص) همواره به عنوان يک پايگاه ديني و اثرگذار به نقشآفريني پرداخته است.
قدر مسلم مساجد؛ در طول تاريخ اسلام، کارکردهاي متنوع و متعددي داشته و همواره تأثيرگذار و سازنده بودهاند، اما اين کارکردها، طي سالهاي اخير کمتر مورد توجه قرار گرفته و شرايطي ايجاد شده که بيشتر مساجد تنها حکم اماکني براي عبادت و اقامه نماز پيدا کنند. در حالي که که پيش از گسترش عصر ارتباطات، مسجد، مرکز حکومت و نيز مرجع فکري و محل بحث و تبادل انديشهها بود و همه نيازهاي فکري و اختصاصي مردم، در مسجد مرتفع ميشد.
مساجد در گذشته مردميتر اداره ميشدند و وابستگي آنها به دولت كمتر بود شايد چون مردم بر اين پندار بودند كه حكومت ديني برپا شده است و لذا خود حكومت ميبايست ملتزم توسعه و نگهداري و مديريت مساجد باشد و مديريت مساجد به سمت دولتي شدن پيش رفت به گونهاي كه نهادهاي مختلف دولتي و نيمهدولتي به نحوي در اداره امور سختافزاري و نرمافزاري مسجد ورود كردند؛ حال بررسي اينكه اين تغييرات و چرخشها چه حسن و قبحهايي داشته و چه مزيتها و مضراتي بر آن مترتب بوده است خود مقولهاي جداگانه و قابل واكاوي است كه در اين مقال نميگنجد.
به نظر شما ارتباط نسل آينده با مساجد از چه طرقي امكانپذير است؟
استمرار ارتباط نسل جوان با مسجد و روحانيت به طور قطع ميتواند آينده جامعه را از آفات و انحرافات مصون و حفظ کند. به نظرم بايد از مدارس شروع کرد و مدارس را ملزم به ارتباط با مساجد کرد. کودکي که پايش به مسجد باز شود از بسياري از خطاها مصون خواهد ماند و اين وظيفه مهمي است بر دوش مدارس و معلمان پرورشي ما. ميتوان مسابقات فرهنگي، ورزشي و علمي با همکاري مسجد و مدرسه انجام گيرد. تبليغات اين مسابقات ميتواند در مسجد يا مدرسه برگزار شود. نکته بسيار مهم و تاثيرگذار اين است که اهداي جوايز برندگان اين مسابقات در مسجد صورت گيرد. براي اين کار ميتوان در مسجد و محله پلاکاردهايي را براي تبريک به افراد برتر نصب و با ارسال کارت دعوت به خانوادهها و معتمدين محل، همه افراد را براي شرکت در يک مراسم شاد و با شکوه دعوت کرد. شايد اين اقدام در نگاه اول کمي دوام نداشته باشد اما هدف اصلي، تصوير ذهني خوب دانشآموزان از يک مسجد خوب است.
همچنين بايد براي جوانان جذابيت ايجاد کرد. مساجد بايد تبديل به مراکز فرهنگي جوانپسند شوند. بايد امکاناتي مانند امکان استفاده از اينترنت، کتابخانه، امکانات ورزشي و... را داشته باشند. همچنين کانونهاي فرهنگي و هنري مساجد با اتکا به آموزش نوين معارف دين، دريچهاي هستند براي ارتباط موثر و جديد با نسل آينده و نقش آنها بسيار مهم است.
خانوادهها و والدين، خود ميبايست ملتزم به حضور در مسجد باشند و براي اين حضور فرزندان را همراهي و يا آنها را تشويق به گردهمايي در مكانهاي مقدس به همراه گروه همسالان نمايند. اين موضوع، بسيار بااهميت است و در علم جامعهشناسي نيز نقش خانواده در تربيت و يا عدم تربيت ديني از وجه بارزتري نسبت به ساير موارد برخوردار است. ايجاد نوستالژي و ذهن آشنائي و گرايش ناخودآگاه و مكانيكي براي حضور در مسجد، نقشي است كه تا هميشه با فرد خواهد ماند. در طرف مقابل نيز ايجاد محيطي گرم و صميمي و قابل پذيرش براي ذهن حساس كودكان، اقدام متقابلي است كه اولياي مسجد در پاسخ به اعتماد خانوادهها و همراهي كودكان و نوجوانان و تشويق آنها براي حضور در مسجد به عمل ميآورند.
آيا تجاربي از اقدامات مساجد خارج كشور سراغ داريد كه بتوان در كشور نيز از آن بهره گرفت؟
در برخي کشورهاي عربي ميبينيم که مساجد تنها نقش عبادي ندارند و در بسياري از امور ديني، فرهنگي فعاليت دارند و همين فعاليت سبب شده است که مرکزيت يافته و بسيار از مردم در برنامهها شرکت کنند، به نظر ميرسد ما ميتوانيم با بهرهگيري از از تجربيات ديگران نسبت به احياي کارکرد مساجد طرحهاي نويني را در دستور کار قرار دهيم و به ويژه قشر جوان را به مسجد بيش از گذشته جذب کنيم.
كتابي است با عنوان «دلايل كارآمدي مديريت مساجد در كشور سنگاپور» كه يكي از همكاران ما نوشته است. اين كتاب حاوي مطالب مفيدي در خصوص اداره مطلوب و موفق مساجد ميباشد كه ميتواند در الگوبرداري از آن مثمر ثمر باشد.
ميزان عملكرد و همافزايي ميان ارگانهاي مرتبط با مساجد را به چه صورتي ارزيابي ميكنيد؟
تداخل کاري وجود دارد. بايد دستگاهها هماهنگ عمل کنند يا امور مسجد متولي خاصي داشته باشد. تاكنون نحوه عملكرد ارگانهاي مختلف در ارتباط با مساجد چنين بوده است كه بخش اعظم اقدامات سختافزاري بر عهده سازمان اوقاف و امور نرمافزاري نيز توسط سازمان تبليغات اسلامي و يا ساير ارگانها نظير وزارت ارشاد و مركز رسيدگي به امور مساجد و... انجام شده اما اخيرا طرحي در مجلس شوراي اسلامي به تصويب رسيده است كه ظاهرا براي امور مساجد تصميماتي در نظر گرفته شده كه البته نسبت به آن نقدها و ملاحظاتي وجود دارد.
در امر سياستگذاري مساجد با چه خلاءهايي مواجه هستيم؟
متاسفانه با وجود اهميت و نقشي که مساجد در شکلگيري نهضتهاي اصلاحي در جوامع اسلامي و همچنين بعد عبادي مساجد که ميتوان به عنوان محک سلامت جامعه از حيثيتهاي گوناگون من جمله ارتکاب جرايم از آن ياد کرد و تاثيرات مستقيمي که مساجد بر روي هر فرد به عنوان تشکيلدهنده اجتماع ميتواند داشته باشد، در اداره امور مساجد و بهرهوري بهينه از آن، به دليل نابساماني سياستگذاري کلان و فقدان برنامهريزيهاي مناسب براي آن در غفلت و ضعف به سر ميبريم و بايد اذعان نمود که مهمترين خلاء در تعيين متولي اداره امور مساجد وجود دارد. هماکنون حدود 14 دستگاه و سازمان و تشکل به نوعي درگير با مساجد هستند و هر کدام مدعي امور مساجد هستند. طبق آمار رسمي موجود، مساجد با دارا بودن زيربنايي حدود 17ميليون متر مربع و زميني حدود 36ميليون متر مربع و با بيش از 70هزار مسجد يعني تقريبا براي هر 1000 نفر يک مسجد، بزرگترين و گستردهترين پايگاه تبليغي و فرهنگي در سطح کشور ميباشد. با وجود اين متاسفانه در حال حاضر تنها کمتر از 50درصد از اين مراکز ديني به طور نسبي استفاده ميشود. حدود نيمي از اين مساجد به صورت نيمهفعال و بدون فعاليتاند به اين كاستيها ميتوان موارد ديگري را نيز اضافه كرد كه عدم ساماندهي مناسب منابع نيروي انساني مساجد، تعدد مراکز دخيل در امر مسجد (نهادها و سازمانهاي دولتي و غيردولتي) - بيش از ده نهاد سازمان ديني به صورت پراکنده و مختلف از هم و بدون هيچ هماهنگي در امر مسجد فعال ميباشند- عدم اجراي برنامههاي تبليغي و فرهنگي مناسب جهت فرهنگسازي و اطلاعرساني صحيح در خصوص خدمت به مساجد، اجراي نامناسب و غيرکاربردي پروژههاي تحقيقاتي و پژوهشي، عدم استفاده از تجهيزات فرهنگي و هنري رايانهاي و نرمافزاري روز، نبود امکانات مناسب فرهنگي و رفاهي، تاسيساتي و... در سطح مساجد کشور و عدم توسعه فضاي مجازي و شبكه سايبري در مساجد و اماکن مذهبي را ميتوان ازجمله خلأهاي فعلي مساجد محسوب نمود. به نظر ميرسد بايد با يک سياستگذاري درست متولي مشخصي براي آن تعيين کرد.
لازمه گسترش فعاليتهاي قرآني مساجد از نظر شما چه مواردي است؟
از صدر اسلام و از زمان حكومت رسول گرامي اسلام(ص) مسجد و قرآن كريم مؤانست ديرينه داشتهاند و آيات گرانسنگ الهي در اين مكان مقدس بر تازه مسلمانان قرائت ميشد و لذا تداوم اين سنت نيكو ميبايستي مورد اهتمام باشد. تشكيل جلسات قراني در مساجد و تشويق به حضور هيأتهاي قرآني محلي و خانگي در مساجد، حضور قاريان و حافظان در برنامههاي انس با قرآن مساجد، برپايي كرسيهاي قرآني جهت حضور اساتيد معروف قرآني در مساجد و تلاوت قرآن (نظير آنچه در كشور مصر انجام ميشود) برگزاري جلسات تفسير قرآن در مساجد ازجمله راهكارهاي گسترش فعاليتهاي قرآني در مساجد است. براي ايفاي نقش هر چه بيشتر مساجد در فعاليتهاي قرآني، بايد هماهنگي بيشتري ميان موسسات و مساجد به وجود آيد که البته لازمه اين امر تغيير برخي نگرشها در ميان هيات امناي مساجد است و تمامي برنامههاي قرآنمحور بايد در مساجد برگزار شود و به نظر مسجدمحوري بهترين راهکار براي توسعه فعاليتهاي قرآني است. که البته لازمه اين کار هم ارتباط نيروهاي قرآني با مساجد و کحور قرار گرفتن آنهاست. همچنين يکي از بهترين راههاي جذب کودکان و نوجوانان به مسجد ميتواند فعاليتهاي متنوع قرآني در قالب قرائت و حفظ و جمع خواني و... باشد.
ارزيابي شما از كاركردهاي سنتي مساجد چيست و چگونه ميتوان کارکردهاي مسجد را متناسب با شرايط روز منطبق ساخت؟
بدون شک در شرايط کنوني «توسعه» و «جهاني شدن» و عصر انفجار اطلاعات، ديگر نميتوان در مساجد فقط به كاركردهاي سنتي بسنده کرد و بهرهوري مساجد را به اين حدِ کم، متوقف ساخت. بلکه مسجد بايد بتواند با رويکرد و رهيافت جديد و کاملاً هدفمند نمازگزاران را با وضعيت کنوني جهان و روند شدن، اهداف، خوبيها و معايب آن آشنا کنند تا مسلمانان با بازگشت به ريشهها، و بنابر مقتضيات روز، تعاريف مناسب و متناسبي از کارکردهاي مسجد ارائه دهند تا مصداق عيني کلام مقام معظم رهبري(مدظله العالي) در خطاب به جوانان متجلي گردد. ايشان در بخشي از صحبتهايشان، به جوانان توصيه ميکنند: «... بايد مجالس و محافل اسلامي را بيشتر گرم کرد. سنت بسيار با برکت اجتماع در مساجد را بايد همچنان نگاه داشت. جوانها مسجد را کلاس درس و صحنه رزم بدانند و به مساجد رو کنند.» گسترش ارتباطات در عصر جديد، نبايد سبب کاهش نقش عبادي، سياسي، اجتماعي، نظامي و... مساجد گردد؛ بلکه پيدايش رقباي بسيار متنوع و متکثر در برابر نهاد مسجد، جايگاه کارکردي مساجد را بيش از پيش حساستر و رفيعتر مينمايد.
به نظر شما شوراي عالي انقلاب فرهنگي چگونه ميتواند به ارتقاي ظرفيتهاي اجتماعي و فرهنگي مساجد کمک كند؟
رهبر معظم انقلاب اسلامي(مدظله العالي) در سال گذشته حکم دوره جديد شوراي عالي انقلاب فرهنگي را صادر فرمودند که از يک منظر متمايز از احکام صادره قبلي براي اعضاي شوراي عالي انقلاب فرهنگي بود. اين تمايز توجه ويژه رهبر معظم انقلاب(مدظله العالي) به فعاليتهاي فرهنگي خودجوش مردمي است که پيشتر نيز معظمله در سخنرانيهاي خود آن را مورد توجه قرار داده و ستايش و تحسين فرموده بودند. تاکنون شوراي عالي انقلاب فرهنگي در حوزه سياستگذاري بيشتر به برنامهريزي براي دستگاههاي فرهنگي ميپرداخت اما آنچه اکنون رهبر معظم انقلاب(مدظله العالي) براي شورا به عنوان خط مشي مشخص کردهاند استفاده از ظرفيتهاي مردمي و برنامهريزي و اقدام براي رفع موانع و به فعليت رساندن اين ظرفيتهاست. گروههاي مختلفي در حوزه فرهنگي کشور در حال فعاليت هستند که انجمنهاي علمي و فرهنگي، هيئات مذهبي، مساجد، سمنها، موسسات خيريه و تشکلهاي دانشجويي تنها برخي از آنها محسوب ميشوند که ظرفيتهاي همه آنها براي رشد فرهنگي در کشور ميتواند مفيد و مثمر ثمر باشد. به نظر ميرسد در بين گروههاي مورد اشاره، مساجد به دليل قدمت، اصالت، سازگاري با فرهنگ اسلامي و ايراني و... از جايگاه ويژه و ممتازتري برخوردارند و بررسي در ميان گروههاي مردمي به ما گوشزد ميکند که توجه به مساجد و رشد و احياي جايگاه اجتماعي مساجد داراي بيشترين اولويت براي رفع موانع براي استفاده بهينه از ظرفيت مردمي در حوزه فرهنگ خواهد بود. استفاده بهينه از ظرفيت مساجد صرفا نيازمند کمک مالي نيست. برنامهريزي براي رفع موانع و ايجاد همگرايي و همافزايي ظرفيت دستگاههاي متولي امر با برنامهاي جامع و کاربردي، مهمترين نکته براي نيل به اين مهم است.
با توجه به اينكه مسجد يك نهاد اجتماعي است و در تمام لايهها و سطوح مختلف اجتماع به عنوان يك پايگاه ديني حضوري فعال دارد بايسته است جايگاه آن به صورت سيستمي و شبكهاي فراگير در گستره ايران اسلامي در نظر گرفته شود. زمينههاي شكلگيري اين شبكه منوط به طراحي و نيز تدوين قوانين و مقرراتي است كه ضمن اينكه موجب تسريع در شكلگيري آن ميگردد موانع و چالشهاي احتمالي در عدم دستيابي به اهداف عاليه تبيين شده را نيز برطرف نمايد.
مهمترين مؤلفههاي تأثيرگذار در ارتقاي ظرفيت مساجد را بفرماييد؟
مهمترين مولفه مردمي بودن فعاليتهاي مساجد است. تمام سياستهاي دولتي که در حوزه مساجد وضع ميشود بايد به اين اصل توجه داشته باشند که مردم در اداره مساجد بايد نقش اصلي را داشته باشند و متوليان امور مساجد تنها سياستگذار و کمککننده به مردم. لذا برنامهريزي براي تربيت و جذب نيروي انساني کارآمد در اداره مساجد بسيار حائز اهميت است.
ويژگي ديگر جهت ارتقاي ظرفيت مساجد استقلال مالي مسجد است. بايد براي اين امر برنامهريزي کرد تا حداقل مساجد محوري داراي استقلال مالي و بينياز از کمکهاي مالي دولت جهت اجراي برنامههاي فرهنگي باشد. مسجد به دلايل زير از ظرفيت و پتانسيل بسيار زيادي برخوردار است لذا لازم است در ساماندهي آن، اين مؤلفههاي مهم و تأثيرگذار مورد عنايت قرار گيرد:
برخورداري از جايگاه و مرتبت والا در ميان تمامي آحاد جامعه اسلامي. گستردهترين پايگاه فرهنگي و ديني کشور ميباشد که بالاترين ميزان امکانات سختافزاري و نرمافزاري را در ميان ديگر مراکز فرهنگي برخوردار است.
بستر و جايگاه فعاليتهاي عبادي و مناسکي مسلمانان محسوب شده و با توجه به اينکه اکثريت جامعه ما پيرو دين مبين اسلام ميباشند بنابراين غالب مردم، اين مکان مقدس را براي عبادت و برنامه و فعاليتهاي ديني و ملي برميگزينند.
حاکميت نظام مقدس جمهوري اسلامي ايران به ميزان بالايي مرهون مسجد و مسجديهاست چرا که مسجد در شکلگيري انقلاب اسلامي و تشکيل نظام اسلامي نقشي بيبديل داشته است.
تاریخ خبر:21تیر94
منبع: شورای عالی انقلاب فرهنگی
N826/U0/S1,/C8/T1